ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سوپای بەرگریی ئیسرائیل (بە ئینگلیزی: Israel Defense Forces، بە عەرەبی: جيش الدفاع الإسرائيلي، بە عیبری: צְבָא הַהֲגָנָה לְיִשְׂרָאֵל) بە شێوەیەکی باو بە کورتکراوەی زمانی عیبری (צה״ל) ئاماژەی پێدەکرێت، بریتییە لە هێزە چەکدار و سەربازییە یەکگرتووەکانی دەوڵەتی ئیسرائیل، کە لە سێ لق پێکهاتوون: هێزە زەمینییەکانی ئیسرائیل، هێزی ئاسمانی ئیسرائیل و هێزی دەریایی ئیسرائیل. تاکە باڵی سەربازی هێزە پارێزەرەکانی ئیسرائیلە و هیچ دەسەڵاتێکی مەدەنی لەناو ئیسرائیلدا نییە. هێزەکانی سوپای ئیسرائیل لەلایەن سەرۆکی ئەرکانی سوپای ئیسرائیل بەڕێوە دەبرێن کە لەژێر دەستی وەزیری بەرگریی ئیسرائیلە.
فەرمانێک لەلایەن دەیڤید بن-گوریۆنەوە لە ٢٦ی ئایاری ١٩٤٨ بە فەرمی سوپای ئیسرائیلی وەک سوپایەکی سەربازی دامەزراند کە لە ڕیزەکانی ڕێکخراوە نیمچە سەربازییەکانی هاگانا، ئیرگوون و لێهی لە ییشوڤەوە پێکهاتبوو. لە دوای سەربەخۆیی ئیسرائیلەوە بەشداری لە هەموو ئەو ململانێ چەکدارانەدا کردووە کە ئیسرائیل تێیدا بەشدار بووە. بەپێی ڕاپۆرتی رێکخراوی GlobalSecurity.org، ژمارەی ئەو شەڕ و ململانێ سنووریانەی کە سوپای ئیسرائیل بەدرێژایی مێژووی کورتی خۆی تێیاندا تێوەگلاوە، وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە هێزە چەکدارەکانی جیهان کە بە شەڕ مەشقی پێکراوە. لە سەرەتادا لە سێ بەرەدا چالاکی دەکرد- دژی لوبنان و سووریا لە باکوور، ئوردن و عێراق لە ڕۆژهەڵات و میسر لە باشوور. بەڵام دواتر بە پلەی یەکەم سەرنجی خۆی گۆڕیوە بۆ باشووری لوبنان و خاکەکانی فەڵەستین لە دوای واژۆکردنی پەیماننامەی میسڕی ساڵی ١٩٧٩ "پەیمانی ئاشتی ئیسرائیل" و "پەیمانی ئاشتی ئیسرائیل و ئوردون" لە ساڵی ١٩٩٤، لەگەڵ هەندێک ڕووداو کە لە سنوورەکانی لەگەڵ سووریا ڕوویانداوە بەهۆی ناسەقامگیری کە بەهۆی شەڕی ناوخۆی بەردەوامی سوریاوە دروست بووە.
یەکێکە لە دیارترین دامەزراوەکانی کۆمەڵگای ئیسرائیل بەهۆی کاریگەری لەسەر ئابووری و کولتوور و دیمەنی سیاسیی وڵاتەکە. هەروەها بەوە لە سوپاکانی تر جیادەکرێتەوە کە ژنانیش خزمەتی سەربازی بە ئەنجام دەگەیەنن.
سوپا چەندین تەکنەلۆجیا بەکاردەهێنێت کە لەناو ئیسرائیلدا پەرەی پێدراوە، زۆربەیان بە تایبەتی بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی ژینگەی ئۆپەراسیۆنەکانی شام دروستکراون، وەک تانکی سەرەکیی شەڕی مێرکاڤا، کەشتی هەڵگری گوێزەرەوەی زرێپۆشی ئاچزاریت، سیستمی بەرگریی ئاسمانیی گومبەتی ئاسنین، سیستمی بەرگریی پاراستنی چالاک بۆ ئۆتۆمبێلەکان، و تفەنگی هێرشبەری گالیل و تاڤۆر. چەکی ڕێژنگی ئوزی داهێنانێکی ئیسرائیلییە و تا مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ لەلایەن سوپاوە بەکارهێنراوە کە لە ساڵی ١٩٥٤ـەوە لە خزمەتدابوو.
لە ساڵی ١٩٦٧ـەوە، هێزی ئاسمانی نێودەوڵەتی پەیوەندییە سەربازییە نزیکەکانی لەگەڵ ئەمریکادا هەبووە، لەنێویاندا لە هاوکارییەکانی پەرەپێدان، وەک لە فڕۆکەی F-١٥I و سیستەمی بەرگری لەیزەری THEL و سیستەمی بەرگریی مووشەکی Arrow. سوپا گومانی هەبوونی چەکی ئەتۆمی لێ دەکرێت، ئەگەری هەیە لە نێوان ٨٠ بۆ ٤٠٠ کڵاوەی ئەتۆمیی هەبێت.
ڕێکخستن
هەموو لقەکانی سوپای بەرگریی ئیسرائیل بە فرمانی یەک ئەرکانی گشتیی جووڵە دەکەن. سەرۆکی ئەرکانی گشتی تاکە ئەفسەری خزمەتکارە کە پلەی سالاری گشتی (ڕاڤ عەلوف)ـی هەیە. ڕاستەوخۆ ڕاپۆرت دەداتە وەزیری بەرگری و ناڕاستەوخۆ بۆ سەروەزیرانی ئیسرائیل و کابینەی حکوومەت. سەرۆک ئەرکان بە فەرمی لەلایەن کابینەکەوە بە پشتبەستن بە ڕاسپاردەی وەزیری بەرگری بۆ ماوەی سێ ساڵ دەستنیشان دەکرێت، بەڵام حکوومەت دەتوانێت دەنگ بدات بۆ درێژکردنەوەی خزمەتەکانیان بۆ چوار ساڵ (لە بۆنە دەگمەنەکاندا تەنانەت پێنج ساڵ).
مێژوو
سوپای بەرگریی ئیسرائیل ڕەگ و ڕیشەی خۆی دەگەڕێنێتەوە بۆ ڕێکخراوە نیمچە سەربازییە جوولەکەکان لە یشوڤی نوێدا، کە لە عەلیەی دووەمەوە دەست پێدەکات (١٩٠٤ تا ١٩١٤). یەکەم ڕێکخراوی لەو جۆرە بار-جیۆرا بوو کە لە ئەیلوولی ١٩٠٧ دامەزرا، بار-جیۆرا لە نیسانی ١٩٠٩دا گۆڕدرا بۆ هاشۆمێر، کە تاوەکوو ١٩٢٠ و دەرکەوتنی دەسەڵاتی بەریتانی لە فەڵەستین کاری کرد. هاشۆمەر ڕێکخراوێکی دانابوو کە پانتاییەکەی تەسک بوو و بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ پاراستن لە باندە تاوانبارەکان دروستکرابوو کە بەدوای دزینی موڵک و ماڵی خەڵکدا دەگەڕێن. فەیلەقی زیۆن مول و لیجیۆنی جوولەکە کە هەردووکیان بەشێک بوون لە سوپای بەریتانیا لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا، بە ئەزموونی سەربازی و هێزی مرۆیی زیاتر ییشوڤیان بەهێز کرد، ئەمەش بنەمای هێزە نیمچە سەربازییەکانی دواتری پێکهێنا. دوای ئاژاوەی فەڵەستین لە ساڵی ١٩٢٠ دژی جوولەکەکان لە نیسانی ١٩٢٠، سەرکردایەتی یشوڤ پێویستی بە ڕێکخراوێکی بەرگری ژێرزەمینیی سەرتاسەری زانی و لە مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵدا هاگانا دامەزرا.
دوای ڕاپەڕینی عەرەبی لە فەڵەستین لە ساڵی ١٩٣٦-١٩٣٩ هاگانا بوو بە هێزێکی بەرگریی تەواو و بە پێکهاتەیەکی ڕێکخراوەوە، کە لە سێ یەکەی سەرەکی پێکهاتبوو "فەیلەقی مەیدانی، فەیلەقی پاسەوان و پاڵماچ". لە جەنگی جیهانیی دووەمدا، ییشوڤەکان بەشدارییان لە هێرشەکانی بەریتانیادا کرد، تا ئەوەی کار گەیشتە دروستکردنی تیپێکی جوولەکە لە سوپای بەریتانی. کە دواتر بوون بە بڕبڕەی پشتی هێزەکانی بەرگریی ئیسرائیل.
دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ئیسرائیل، دەیڤید بن گوریۆن، سەروەزیران و وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە ٢٦ی ئایاری ١٩٤٨ فەرمانێکی بۆ پێکهێنانی هێزی بەرگریی ئیسرائیل دەرکرد، هەرچەندە بن گوریۆن هیچ دەسەڵاتێکی یاسایی نەبوو بۆ دەرکردنی فرمانێکی لەو شێوەیە، بەڵام فەرمانەکە لە ٣١ی ئایاردا کرا بە یاسایی لەلایەن کابینەکەوە. هەمان فەرمان داوای هەڵوەشاندنەوەی هەموو هێزە چەکدارەکانی تری جوولەکەی کرد. ئەو دوو ڕێکخراوە ژێرزەمینییەی دیکەی جولەکە بە ناوەکانی ئیرگون و لێهی، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە بڕۆنە ناو سوپا بەو مەرجەی ئەگەر بتوانن یەکەی سەربەخۆ پێکبهێنن، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی بە شێوەیەکی سەربەخۆ چەک نەکڕن. ئەمە پاشخانی ڕووداوی "ئەلتالێنا" بوو، کە شەڕێک بوو لە نێوان سوپای تازەدروستکراوی ئیسرائیل و ڕێکخراوی ئیرگون بەهۆی کڕینی چەک لەلایەن ڕێکخراوەکەوە، شەڕەکە بە تێکشکاندنی کەشتیی ئاڵتالێنای پڕ لە چەکی ڕێکخراوەکە تەواوبوو.
دوای ئەو کارە، هەموو یەکە سەربەخۆکانی ئیرگون و لێهی یان هەڵوەشێنرانەوە یان تێکەڵ بە سوپا کران. پاڵماچ کە پێکهاتەیەکی پێشەنگی هاگانا بوو، یارمەتیی پێداویستی و پێویستییەکانی سوپای نوێی دەدا، بەڵام بن گوریۆن لە ١٩٤٩ هەڵی وەشاندەوە.
شەڕی ناوخۆ لە ساڵی ١٩٤٧-١٩٤٨ لە فەڵەستینی داگیرکراودا پەرەی سەند بۆ شەڕی عەرەب-ئیسرائیلی ساڵی ١٩٤٨، کە دەوڵەتە عەرەبییە دراوسێکانی هێرشیان کردە سەر ئیسرائیل. بە خێرایی ئیسرائیل دوانزە تیپی پیادە و زرێپۆشی پێکهێنا: گۆلانی، کارمێلی، ئەسکەندەرۆنی، کیریاتی، گیڤاتی، ئێتزیۆنی، لیوای زرێپۆشی حەوتەم و هەشتەم، ئۆدێد، هارێل، یفتچ و نەگێڤ. دوای جەنگ بەشێک لە لیواکان گۆڕدران بۆ یەکەی یەدەگ، هەندێکی تریش هەڵوەشێنرانەوە.
ڕاستەوخۆ دوای جەنگی ساڵی ١٩٤٨، ململانێی ئیسرائیل و فەڵەستین گۆڕا بۆ ململانێیەکی کەم چڕی لە نێوان سوپا و فەڵەستینییەکان. لە قەیرانی سوێس لە ساڵی ١٩٥٦، کە یەکەم تاقیکردنەوەی جددی هێز بوو لە دوای ساڵی ١٩٤٩، سوپای نوێ نیمچە دوورگەی سینای لە میسر گرت و دواتر گەڕێنرایەوە. لە جەنگی شەش ڕۆژەی ساڵی ١٩٦٧دا ئیسرائیل نیمچە دوورگەی سینا و کەرتی غەززە و کەناری ڕۆژئاوا (لەوانەش قودسی ڕۆژهەڵات) و بەرزاییەکانی جۆلانی لە دەوڵەتە عەرەبییەکانی دەوروبەری داگیرکرد و هاوسەنگی هێزی لە ناوچەکەدا گۆڕی و هەروەها ڕۆڵی سوپاکەی خۆی گۆڕی. لە ساڵانی دواتردا پێش جەنگی یۆم کیپور، سوپا لە جەنگی دژی میسر لە سینا و شەڕێکی سنووری دژی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەڵەستین لە ئوردن شەڕی کرد و لە شەڕی کەرامەدا گەیشتە لوتکە.
سەرسوڕمانی جەنگی یۆم کیپور و پاشهاتەکانی بەتەواوی رێکار و رێبازی سوپای بۆ جەنگ گۆڕی. گۆڕانکاری ڕێکخراوەیی ئەنجامدرا و کاتێکی زیاتر تەرخانکرا بۆ ڕاهێنان بۆ شەڕی ئاسایی. بەڵام لە ساڵانی دواتردا ڕۆڵی سوپا هێواش هێواش جارێکی دیکە گۆڕا بۆ ململانێی کەم چڕی و شەڕی شارەکان و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر. نموونەیەک لەم دووەمیان هەڵمەتی سەرکەوتووی کۆماندۆی ئۆپەراسیۆنی ئینتێبی بوو لە ساڵی ١٩٧٦ بۆ ئازادکردنی سەرنشینانی هێڵی ئاسمانی ڕفێنراو کە لە ئۆگەندا بەدیل گیرابوون. هەروەها لەم سەردەمەدا، هێزی ئاسمانی نێودەوڵەتی بۆ لەناوبردنی ڕیاکتۆرە ئەتۆمییەکەی، ئەرکێکی بۆردمانی سەرکەوتووی لە عێراقدا ئەنجامدا. بەشدار بوو لە شەڕی ناوخۆی لوبنان و دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی لیتانی و دواتر جەنگی لوبنانی ساڵی ١٩٨٢ کە تیایدا ڕێکخراوە شۆڕشگێڕەکانی فەڵەستینی بەرەو لوبنان ڕاونا.
بۆ ماوەی بیست و پێنج ساڵ سوپا ناوچەیەکی ئاسایشی لەناو باشووری لوبنان لەگەڵ هاوپەیمانەکانیان (سوپای باشووری لوبنان) پاراست. لەو کاتەوە چەکداریی فەڵەستین جێگەی سەرنجی سەرەکیی سوپا بووە، بە تایبەت لە سەردەمی ڕاپەڕینی یەکەم و دووەم، ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بەرگری، جەنگی غەززە، ئۆپەراسیۆنی پایەی بەرگری، ئۆپەراسیۆنی لێواری پاراستن، ئۆپەراسیۆنی پارێزەری دیوارەکان. هەروەها ڕێکخراوی شیعەی لوبنانی مەترسییەکی پەرەسەندوو بووە بۆی، کە سوپای ئیسرائیل لە نێوان ساڵانی ١٩٨٢ بۆ ٢٠٠٠ بە شەڕێکی ناهاوسەنگ لە دژی شەڕی کردووە، هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٦دا تووشی شەڕێکی تەواو بوونەتەوە پێکەوە.
یەکەکان
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هێزی ئاسمانی | ||
|---|---|---|
| بە عیبری | بە کوردی | فەرماندە |
| טַיֶּסֶת تەیێسێت |
بەتالیۆنەکانی هێزی ئاسمانی | پێشەنگ یان پێشڕەو |
| כָּנָף کەناف |
باڵی هێزە ئاسمانییەکان | پێشکار |
| לַהַק لاهاک |
فەرماندەیی هێزی ئاسمانی | سەرهەنگ |
پلە و یەکپۆشی و نیشانە
بە پێچەوانەی زۆربەی سوپاکانەوە، سوپای ئیسرائیل لە هەموو گەلەیەکدا هەمان ناوی پلە بەکاردەهێنێت، لەنێویاندا هێزی ئاسمانی و هێزی دەریایی. بۆ ئەفسەرانی هێزە زەمینییەکان، نیشانەکانی پلە لەسەر پاشبنەمای سووری مسیین؛ بۆ هێزی ئاسمانی، زیو لەسەر پاشبنەمای شین؛ و بۆ هێزی دەریایی، زێڕی ستاندارد کە لەسەر قۆڵەکە لەبەر دەکرێت. نیشانەی ئەفسەر لەسەر هەردوو شان لەبەر دەکرێت. پۆلەکان نیشانە و پلە لەسەر قۆڵ لەبەر دەکەن.
پلەکان
- سەرباز (هۆگریم)
- سەربازی نووکار (تورای)
- جێگری پۆلەوان (ڕاڤ تورای) (بە ڕەباتیش ناودەبرێت)
- پۆلەوان (سامال)
- پۆلەوانی یەکەم (سامال ڕیشۆن)
ئەفسەری پۆل
- پۆلەوانی پلە یەک (ڕاڤ سامال)
- پۆلەوانی سەرەکی (ڕاڤ سامال ڕیشۆن)
- پۆلەوانی سەرەکی لق (ڕاڤ سامال میتکادەم)
- ئەفسەری فەرمانی دەستگیرکردن (ڕاڤ سامال باخیر)
- ئەفسەری پلە یەک (ڕاڤ ناگاد میشنە)
- ئەفسەری پۆلی سەرەکی (ڕاڤ ناگاد)
ئەفسەرەکان (Ktzinim)
- جێداری دووەم (سێگن میشنە) [١٩٥١–ئێستا].
- جێداری یەکەم (سێگێن)
- پێشەنگ (سێرێن)
- پێشڕەو (ڕاڤ سێرێن)
- پێشکار (سگان عەلوف)
- سەرهەنگ (ئەلوف میشنە) [١٩٥٠–ئێستا].
- سەرتیپ (تات عەلوف) [١٩٦٨–ئێستا]
- سالار (ئەلوف) [١٩٤٨–ئێستا]
- سەردار (ڕاڤ عەلوف)
ژنان لە سوپای ئیسرائیل
ئیسرائیل یەکێکە لەو چەند گەلەی کە ژنان دەخەنە خزمەتی سەربازی یان لە شەڕدا بڵاویان دەکەنەوە، هەرچەندە لە پراکتیکدا ژنان دەتوانن لە ڕێگەی لێخۆشبوونی ئایینییەوە خۆیان لە وەرگرتنی سەربازی بەدوور بگرن و زیاتر لە یەک لەسەر سێی ژنانی ئیسرائیلیش ئەو کارە دەکەن. تاوەکوو ساڵی ٢٠١٠، ٨٨%ـی هەموو ڕۆڵەکان لە سوپا کراوەن بۆ کاندیدی ژن، دەتوانرێت ژنان لە ٦٩%ـی هەموو پۆستەکانی سوپای ئیسرائیلدا بدۆزرێنەوە.
بەپێی ئامارەکانی سوپا، ٥٣٥ سەربازی ئیسرائیلی ژن لە کاتی خزمەتکردندا لە ساڵانی ١٩٦٢-٢٠١٦ کوژراون، دەیان سەربازیش پێش ئەو کاتە کوژراون. سوپا ڕایگه‌یاندووە كه كه‌متر له ٤%ـی ژنان له پێگه‌ی شه‌ڕدان. بەڵکوو لە پێگەی "پشتیوانی شەڕ"دا چڕبوونەتەوە کە فەرمانی قەرەبووکردنەوە و هاوکارییان هەیە.
کەمینەکانی سوپا
چەندین کەمینە هەن لەنێو ڕیزەکانی سوپای ئیسرائیل کە جوولەکە نین، کەمینەکانی نا-جوولەکە لە یەکێک لە چەندین یەکەی تایبەتدا خزمەتیان کردووە: کەرتی شمشێر کە بە یەکەی ٣٠٠ یان یەکەی کەمینەکان ناسراوە، تاوەکوو لە ساڵی ٢٠١٥ هەڵوەشایەوە؛ یەکەی سیخوڕی درۆز؛ و یەکەی شوێنپێهەڵگران کە زیاتر لە بەدەویەکانی نەگێڤ یان سەبعاوییەکان پێکهاتووە. لە ساڵی ١٩٨٢ـدا ستافی گشتی سوپا بڕیاریدا هێزە چەکدارەکان یەکبخات بە کردنەوەی یەکەی تر بۆ کەمینەکان لە هەمان کاتدا هەندێک لە سەربازە جوولەکەکانی لە یەکەی کەمینەکاندا دانا. تاوەکوو ساڵی ١٩٨٨ گەلەی هەواڵگری و هێزی ئاسمانی بە داخراویی بەڕووی کەمینەکاندا مانەوە.
ئیسرائیل یەکێکە لەو ٢٤ نەتەوەیە کە ڕێگە بە کەسانی هاوڕەگەزخوازی ئاشکرا دەدات لە بواری سەربازیدا خزمەت بکەن. لە سەرەتای نەوەدەکانەوە، ناسنامەی ڕەگەزیی هیچ بەربەستێکی فەرمی لە ڕووی پسپۆڕیی سەربازیی سەربازەکان یان شایستەیی بۆ پلە بەرزکردنەوە ناخاتە ڕوو.
ئیسرائیل تاکە وڵاتە لە جیهاندا کە کەسانی نابیست و ئەوانەی بیستنیان سەختە لە سەربازیدا بەکاردەهێنێت. هەروەها وەرگێڕی زمانی ئاماژە لە کاتی ڕاهێنانەکاندا دابین دەکرێت بۆیان، زۆربەیان لە تواناکانی دەرەوەی شەڕ وەک نەخشەکێشان و کاری ئۆفیس خزمەت دەکەن. زمانی سەرەکی کە نابیستەکان لە ئیسرائیل قسەی پێدەکەن زمانی ئاماژەی ئیسرائیلییە (هەروەها پێی دەوترێت شاسی)، زمانێکە پەیوەندی بە زمانی ئاماژەی ئەڵمانیەوە هەیە بەڵام عیبری یان هیچ زمانێکی ناوخۆیی تر نییە.
ئەرک
ئەرکی سوپا بریتییە لە "بەرگریکردن لە بوون و یەکپارچەیی خاک و سەروەری دەوڵەتی ئیسرائیل. پاراستنی دانیشتوانی ئیسرائیل و بەرەنگاربوونەوەی هەموو جۆرە تیرۆرێک کە مەترسی لەسەر ژیانی ڕۆژانە دروست دەکەن". بنەما سەرەکییەکانی سوپای ئیسرائیل لە پێویستی ئیسرائیلەوە سەرچاوە دەگرن بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەیارە نەژمێردراوەکانی وڵاتەکە.
